بیانیه پانزدهمین جشنواره جایزه قلم زرین

قلم، دلیل صلاح است و تیغ، رهبر جنگ

تو زین دو ای هنری‌مرد، بر کدام رهی؟

قلم، نشانه عقل است و تیغ، مایه جور

یکی چو حنظل تلخ و یکی چو شهد شهی

ناصر خسرو / دیوان اشعار / قصاید / شماره ۲۶۹

باسمه تعالی

بیانیه پانزدهمین جشنواره جایزه قلم زرین

در ابتدا، از تمامی شما ارجمندان که قدم رنجه نمودید تا در روز مبارک قلم، به بهانه پانزدهمین دوره جایزه قلم زرین، در کنار هم باشیم، سپاسگزاریم و گرامی می‌داریم یاد استاد هم‌قلم مرحوم‌مان، «فیروز زنوزی جلالی» را که چند ماه پیش به دیار باقی شتافت. روح و روانش شاد و قرین رحمت واسعه الهی!

بر کسی پوشیده نیست که با گذشت نزدیک به چهار دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، ادبیات میهن‌مان با تمام فراز و نشیب‌هایش به جایگاهی قابل قبول رسیده و رسیده‌ایم بر این نظر، که ادبیات می‌تواند منظری از جاودانگی را پیش روی نگاه آدمی قرار دهد تا انسان، از دریچه کتاب، راهی برای رسیدن به دانایی و رسیدن به پایه‌هایی از حقیقت جهان و گام نهادن به مرز نابِ انسان شدن بیابد. جشنواره قلم زرین، با پشت سر گذاردن چهارده سال، قدم به پانزده سالگی گذاشته و چون ماه شب چهارده (بدر کامل)، سال‌هاست از محاق به در آمده و اکنون به خوبی آثار منتشره در حوزه ادبیات و پژوهش‌های ادبی را رصد می‌کند.

امسال نیز جشنواره پانزدهم، ضمن بهره‌گیری از داورانی که همگی در زمینه‌های فعالیت خود از بهترین‌های آن حوزه هستند، مطابق آیین‌نامه، کتاب‌های منتشره در سال ۱۳۹۵ را از نظر معیارهای فنی و ادبی، با نظرداشت درونمایه و مضمون، و پرداختن به ارزش‌های متعالی، انسانی و ملی بررسی نمود.

پیش از اعلام نتایج این مطالعات و بررسی‌ها، بر خود فرض می‌دانیم در پیوند با روز قلم و موضوعات پیرامونی، نکته‌هایی را یادآوری نماییم؛ بر این اصل و اساس که، هنرمند باید نسبت به مسایل پیرامونی خود بی‌تفاوت نباشد و اساساً فرق بین هنرمند و دیگران، نگاه موشکافانه به پدیده‌ها و درکی به مراتب عمیق‌تر از موضوعات پیرامونی در مقایسه با دیگر افراد جامعه است.

آن‌چنان‌که در رسانه‌ها آمده بود، در روز ۱۳ تیر۹۶، موسسه خانه کتاب و سرای اهل قلم که زیرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستند، در مرکز همایش‌های کتابخانه ملی ـ که آن نیز نهادی دولتی است ـ ضمن نمایش ۱۱۰ عکس از تصاویر کتاب «یادگار ماندگار»، دست به تجلیل از این تعداد پیشکسوت اهل قلم زده است.

هر چند نفس این اقدام، در بین ما اهالی قلم، اقدامی شایسته و بایسته ارزیابی می‌شود، اما در این اقدام، حداقل دو نکته ابهام‌آمیز وجود دارد.

اولاً سال‌ها پیش، شورای فرهنگ عمومی کشور، فارغ از این‌که انجمن قلم ایران روز نزول سوره قلم را به عنوان روز قلم پیشنهاد کرده بود، پیشنهاد انجمن مبنی بر تعیین روز قلم را تصویب نموده و روز چهاردهم تیر را به عنوان روز قلم اعلام کرده بود که بر همین اساس، از سال ۱۳۸۰ روز چهاردهم تیر به عنوان روز قلم اعلام و به شکل رسمی وارد تقویم کشورمان شد.

متاسفانه در تیزر این برنامه، روز ۱۳ تیر، روز قلم شمرده شده است. اگر این تیزر و تبلیغات مشابه نبود، می شد برگزاری برنامه ای «به مناسبت ۱۴ تیر» در یک روز دیگر را به اقتضائات اجرایی نسبت داد. با توجه پیشینه ی تلاش برخی افراد برای جایگزینی «روز تیرگان» (۱۳تیر) به جای «روز قلم» (۱۴تیر) بررسی دقیق موضوع از سوی مسئولان مربوطه و ارائه توضیح در این مورد ضروری ست.

ثانیاً، در میان تجلیل شوندگان ـ که اکثراً نیز از چهره‌های برجسته و پیشکسوتان عرصه فرهنگ و ادب و هنر این سرزمین هستند ـ نمی‌دانیم چرا نام‌های افرادی منتسب به جریان شبه‌روشنفکری نیز وجود دارد که دیدگاه‌هاشان با ادبیات متعهد و آرمان‌گرایانه نظام جمهوری اسلامی ایران همسو نیست و بعضاً حتی با آنها مغایر است. همان‌ها که معمار فرزانه انقلاب‌مان، در وصیت‌نامه‌شان سنجه‌های خوبی برای شناخت آنها ارایه نموده بود.

و اما درباره پانزدهمین دوره جایزه قلم زرین؛ هیات داوران با سپاس از همه نویسندگان، شاعران و پژوهشگران کشور و دست‌اندرکاران عرصه نشر، ضمن بیان گزارشی توصیفی از چگونگی روند کارهای انجام گرفته و نظرات کارشناسی داوران درباره ویژگی آثار در هر حوزه، نتایج این دوره از جشنواره را اعلام می‌کند.

در این دوره از جشنواره، برای این‌که کمتر کتابی از قلم بیفتد، علاوه بر فهرست اخذ شده از خانه کتاب و درج متن فراخوان جشنواره در سایت انجمن قلم، نامه‌ای نیز از طریق نمابر، جهت اطلاع برای ناشرین ارسال شد که بسیاری از آن‌ها، کتاب‌های چاپ ۹۵ خود را به دبیرخانه ارسال کردند که از جمله آنها می‌توان به انتشارات علمی و فرهنگی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، جهاد دانشگاهی، پرنیان، کتابک، قدیانی، شهرستان ادب، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، موزه عبرت ایران، آزادگان، نشر اسم، نیستان، به نشر و ققنوس اشاره نمود. در همین‌جا لازم می‌دانیم از همکاری خوب خانه کتاب تشکر نماییم که برخلاف رویه سالهای قبل، در این دوره، بدون اخذ هیچ‌گونه مبلغی و در اسرع وقت، فهرست کتاب‌های چاپ شده در سال ۱۳۹۵ را در اختیار دبیرخانه جشنواره قرار داد که مبنای کار قرار گرفت. همچنین به عنوان راهکاری برای دوره‌های بعد، مناسب است که بین دبیرخانه و ناشران، ارتباط مستمری برقرار شود. برخی ناشران کتاب‌ها را به دبیرخانه ارسال نمی‌کنند و حتی برخی مطلع هم نمی‌شوند و بر همین اساس، دبیرخانه در تهیه آثار چاپ اول همواره با مشکل مواجه است. به نظر می‌رسد اگر ناشران برنامه سالیانه‌ای داشته باشند و حداقل نسخه‌ای از کتاب‌های چاپ اول خود را به نشانی دبیرخانه دائمی جشنواره در محل انجمن ارسال کنند، این رویه منسجم‌تر خواهد بود و همه کتاب‌ها دیده خواهند شد.

بدیهی است هیأت داوران این دوره از جشنواره، مطابق معمول، خارج از منافع شخصی و گروهی و حب و بُغض‌های آسیب زننده به حوزه ادبیات و پژوهش، و بر اساس اهداف موکده در اساسنامه جشنواره، مبادرت به مطالعه، بررسی و انتخاب آثار نموده است.

طبق آمار رسمی ارائه‌شده از سوی خانه کتاب، در سال ۱۳۹۵ در حوزه شعر بزرگسال بیش از ۳ هزار و ۵۰۰ عنوان، در حوزه شعر کودک و نوجوان ۸۸۴ عنوان، در حوزه داستان بزرگسال ۲ هزار و ۳۱۷ عنوان، در حوزه داستان کودک و نوجوان یکهزار و ۸۳۷  عنوان و در حوزه نقد و پژوهش ادبی قریب هزار عنوان کتاب (چاپ اول) منتشر شده است.

در اسفند سال ۹۵ مرحله پالایش آغازین کتاب‌ها از روی فهرست آثار انجام شد که طی آن، آثار غیرمرتبط و خیلی ضعیف، بنا به رأی اکثریت داوران، حذف شد. برخی کتاب‌ها تهیه و از ابتدای سال ۹۶ مرحله اول داوری آغاز شد که تا ۱۵ اردیبهشت، کار مطالعه و غربالگری صورت گرفت و بسیاری از آثار قابل اعتنا، به مرحله دوم راه یافتند. مرحله دوم داوری نیز از نیمه دوم اردیبهشت آغاز شد که به واسطه آن، هر کتاب از سوی حداقل ۲ داور مورد تأیید یا رد قرار گرفت. طبیعتاً در این مرحله نیز برخی آثار حذف شد و برخی نیز به مرحله نهایی راه یافت که البته در این مرحله، هر اثر راه‌یافته به مرحله نهایی از سوی هر ۳ داور مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفت.

در یک جمع‌بندی از نتایج بررسی آثار منتشره در سال ۱۳۹۵، می‌توان گفت که در بخش داستان بزرگ‌سال (به سرداوری سرکار خانم راضیه تجار و داوری آقای حسین فتاحی و سرکار خانم مریم مقانی)، پدیده قابل توجهی مشاهده نشد. از جمله دلایل این موضوع، می‌توان به سخت‌گیری نکردن کارشناسان ارزیاب ناشرین محترم در ساختار و محتوا، شتابزدگی در نگارش و تعجیل در چاپ، فقدان جریان نقد منصفانه، بهره‌گیری نکردن از فرهنگ ملی و پرداختن به موضوعاتی که دغدغه اکثریت مردم این سرزمین نیست از سوی برخی نویسندگان، پایین بودن تعداد آثار خوب و فاخر با درونمایه انقلاب و دفاع مقدس در قیاس با تعداد آثار با موضوعات دیگر، پرداخت جزئی‌نگرانه و لحظه‌پردازی‌های غیرضرور در برخی آثار که درونمایه ارزشمند آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند، تداعی‌های غیرضرور و بدون قاعده اشخاص داستان که گاه، در عین خروج از بیان خطی باعث بالا رفتن حجم کاذب اثر می‌شود، پایین بودن غنای محتوا، سبک و سطحی بودن پیام داستان، پاشنه آشیل ادبیات داستانی در این دوره از جشنواره بود.

این موضوع در حوزه داستان کودک و نوجوان (به سرداوری جناب آقای دکتر محسن پرویز و داوری آقایان خسرو باباخانی و علی‌اکبر والایی) نیز صادق است.

در حوزه شعر بزرگسال (به سرداوری آقای رضا اسماعیلی و داوری آقایان عباسعلی براتی‌پور و کامران شرفشاهی)، در مجموع، آثار به لحاظ فرم و ساختار روند رو به رشدی داشته ولی از نظر محتوا و مضمون، تا رسیدن به وضعیت مطلوب، فاصله وجود دارد.

در حوزه شعر کودک و نوجوان نیز به سرداوری سرکار خانم مهری ماهوتی وداوری آقای حمید هنرجو و محمد عزیزی (نسیم)، نتایج بررسی‌ها با عنایت به آمار کتاب‌ها، اقناع کننده نیست. بهره‌گیری از تجربیات غنی گذشته از سوی شاعر برای خلق اثر، بسیار پسندیده است و مسلماً آثاری که از گذشته عبور می‌کنند و با مخاطب امروز هم‌کلام می‌شوند، موفق‌تر بوده و گفتنی‌های جذاب‌تری برای مخاطبین دارند. تشکیل جلسات شعر منظم و مستمر، برگزاری کارگاه‌هایی برای رفع اشکال و استفاده از نظرات پیشکسوتان این عرصه، می‌تواند کمک موثری برای ایجاد جریان ادبی در حوزه شعر کودک و نوجوان در دوره کنونی باشیم.

در این بخش، آثار در سه بخش خردسال، کودک و نوجوان بررسی شد و این درحالی بود که آثار شعر برای مخاطبین خردسال بیش‌ترین حجم را به خود اختصاص می‌داد. بخش کودکان و نوجوانان به ترتیب، آمار کم‌تری نسبت به خردسال را به خود اختصاص می‌داد.

در بخش خردسال، اکثر آثار به موضوعات آموزشی و مهارت‌ها اختصاص داشت و در همین راستا، برخی از آنها به سمت ترانه و اکثراً نیز به سمت کلام منظوم تمایل داشت.

در بخش شعر نوجوان، آثاری دیده شد که از نظر موضوع، مفهوم درونی و نگاه نو، از طراوت و تازگی مناسبی برخوردار بود و استحکام زبانی قابل قبولی داشت اما متاسفانه این شعرها به تعداد قابل قبول، در یک مجموعه ارایه نشده بودند و شعرهای مجموعه‌ها به لحاظ کیفی در یک سطح قرار نداشتند.

اما در حوزه نقد و پژوهش، (به سرداوری آقای کامران پارسی‌نژاد و داوری آقای دکتر بشیری و سرکارخانم دکتر مرضیه محمدزاده) شاهد آثار بی‌مانندی بودیم، به گونه‌ای که داوران در مرحله نیمه نهایی و نهایی، در انتخاب اثر برتر با مشکل مواجه شدند. بسیاری از این آثار دارای ساختار مستحکم و مضامین قابل تامل بودند و اصول بنیادین پژوهش علمی را رعایت کرده و متناسب با موضوع پژوهش، از منابع متعدد و مهم بهره برده بودند.

بر این باوریم که زمینه نظریه‌پردازی در ادبیات متعهد منتج از انقلاب اسلامی، موضوع مهمی است که از سوی صاحب‌نظران این عرصه، بایستی توجه بیشتری به آن شود.

و سخن آخر این‌که، ادبیات متعهد و آرمانی موضوع مهمی است که امروزه بایستی به آن توجه نمود تا حرکت‌دهنده نسل‌ها برای حل معضلات خود و نیل آنها به اهدافی مبتنی بر ارزش‌ها باشد. آرمان‌گرایی در ادبیات متعهد باید زمینه‌ای مناسب برای حرکت به جلوی نسل‌ها را فراهم کند و برای نیل به این مقصود، رسیدگی به وضعیت معیشت و کاهش دغدغه نویسندگان و شاعرانی که محصول انقلاب اسلامی هستند، از اهمیت زیادی برخوردار است. نویسندگانی که در این چند دهه، تجربیات خوبی اندوخته‌اند و اکنون زمان آفرینش‌های ادبی پخته و عمیق آن‌هاست.

در پایان، از مسئولان محترم نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که در این مسیر همراه ما بودند، سپاسگزاریم.

والسلام

یوسف قوجق

دبیر پانزدهمین دوره جایزه قلم زرین

۱۴ تیر ۱۳۹۶