جستاری در خصوص «شعر علوی» و ویژگی‌های آن؛ شعر علوی در دوراهی «احساس» و «عقلانیت»

رضا اسماعیلی معتقد است «شعر علوی» بعد از شعر عاشورایی، از پرآسیب‌ترین حوزه‌های شعر دینی و آیینی روزگار ماست. او در یادداشتی به آسیب‌های موجود در شعر علوی و تأثیر آن بر مخاطب پرداخته است.
باشگاه خبرنگاران پویا، رضا اسماعیلی
مولا امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام):«لا تَتَجَاوَزُوا بِنَا الْعُبُودِیَّهَ، ثُمَّ قُولُوا مَا شِئْتُمْ وَ لَنْ تَبْلُغُوا»: به ما اهل‌ بیت خدا نگویید و ما را از مرحله عبودیّت خارج نکنید، آنگاه هر چه در مورد مقامات و فضائل ما می‌خواهید، بگویید که بازهم هرگز به کُنه آن پی نخواهید برد.(بحار الانوار، جلد ۲۵، صفحه ۲۷۴)
شعر علوی، پر آسیب ترین حوزه شعر آیینی
«شعر علوی» بعد از شعر عاشورایی، از پر آسیب‌ترین حوزه‌های شعر دینی و آیینی روزگار ماست. علت این امر شخصیت بی‌بدیل و لایتناهی مولی الموحدین امام علی(ع) است. شخصیتی که به تعبیر استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری جمع اضداد است، هم چنان که در کتاب ارزشمند «جاذبه و دافعه امام علی(ع)» در این خصوص می‌گوید: «علی از مردانی است که هم جاذبه دارد و هم دافعه، و جاذبه و دافعه او سخت نیرومند است. شاید در تمام قرون و اعصار، جاذبه و دافعه‌ای به نیرومندی جاذبه و دافعه علی پیدا نکنیم… در میان اصحاب پیغمبر(ص) هیچ‌ کس مانند علی(ع) دوستانی فداکار نداشت، هم چنان که هیچ کس مانند او دشمنانی این چنین جسور و خطرناک نداشت».
زندگی پر فراز و نشیب و جاذبه‌های شخصیتی امام علی(ع) به عنوان مولود کعبه، جانشین پیامبر(ص)، همسر فاطمه(س)، پدر حسنین و حضرت زینب(ع)، و به تعبیر جرج جرداق مسیحی «صدای عدالت انسانی» از وی در ذهن و زبان شاعران شخصیتی اسطوره‌ای ساخته است که برای بشر خاکی در افقی دور از دسترس قرار دارد. محبوبیت امام علی(ع) در بین شیعیان، باعث شده است که بعضی از شاعران شیعی در ستایش علی(ع) راه افراط در پیش گرفته و مانند فرقه «اهل حق» که «علی اللّهی» هستند، مقام ربوبیت و الوهیت برای وی قائل گردند و در سروده‌های خود این اعتقاد ناصواب را تبلیغ و ترویج کنند. حال آن که جانمایه دین اسلام «توحید» و شعار«لا اله الا الله» است.
بدون هیچ شکی اندیشه «خدا انگاری» معصومین (علیهم السلام) در دین مبین اسلام که بنیان آن بر یکتاپرستی است، اندیشه‌ای مردود و در تقابل با آموزه های قرآنی و وحیانی است و شاعران اصیل آیینی هرگز دراین وادی گام برنمی‌دارند. چنان که امیرالمومنین(ع) خود نیز در حدیثی به صراحت بر این اعتقاد نادرست خط بطلان کشیده و فرموده‌اند:«إِنَّمَا أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ اللَّهِ لَا تُسَمُّونَا أَرْبَاباً وَ قُولُوا فِی فَضْلِنَا مَا شِئْتُمْ فَإِنَّکُمْ لَنْ تَبْلُغُوا مِنْ فَضْلِنَا کُنْهَ مَا جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا وَ لَا مِعْشَارَ الْعُشْرِ لِأَنَّا آیَاتُ اللَّهِ وَ دَلَائِلُهُ وَ حُجَجُ اللَّهِ وَ خُلَفَاؤُهُ وَ أُمَنَاؤُهُ وَ أَئِمَّتُهُ وَ وَجْهُ اللَّهِ وَ عَیْنُ اللَّهِ وَ لِسَانُ اللَّهِ بِنَا…»، جز این نیست که من یکى از بندگان خدایم ؛ ما را ربّ ننامید و آنگاه در فضل ما هر چه خواهید بگویید که به کنه فضل ما نخواهید رسید و حتّى مقدارى از یک دهم آن را نمی توانید بیان کنید. چون ماییم آیات و دلائل و حجت و خلیفه و امین و امام او ؛ و ماییم وجه اللَّه و عین اللَّه و لسان اللَّه. (‏بحار الأنوار،ج‏۲۶،ص ۶)
«عبودیت»، بالاتر از رسالت است
به راستی نیز پرده‌برداری از سیمای قدسی و ملکوتی امام علی(ع) در توان بشر خاکی نیست. ولی از آنجا که خداوند خاندان رسالت را به عنوان اسوه‌های حسنه برای زندگی انسان معرفی کرده، برازنده‌ترین و زیبنده ترین عنوان برای آن امام همام، عنوان «عبدالله» است. هم چنان که معمار کبیر انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی(ره) نیز با تاکید بر این مقام فرموده است:«علی بن ابی‌طالب فقط بنده خدا بود و این، بزرگ ترین شاخصه اوست که می‌توان از آن یاد کرد و پرورش یافته و تربیت شده پیامبر عظیم‌الشأن است و این از بزرگ‌ترین افتخارات اوست… پس او به حق عبدالله است و پرورش یافته عبدالله اعظم است». و باز در جای دیگری می‌فرمایند: «ما مفتخریم که پیرو مذهبی هستیم که رسول خدا مؤسس آن به امر خداوند تعالی بوده، و امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب، این بنده رها شده از تمام قیود، مأمور رها کردن بشر از تمام اغلال و بردگی‌هاست.»
مقام معظم رهبری نیز با تاکید بر این دقیقه – عبودیت – در شعر آیینی می فرمایند:«آنچه اولیای دین را بر قلّه شرافت بشری قرار داده، از خود شخص شخیص نبىّ‌اکرم و امیرالمؤمنین و بقیه این خاندان پاک گرفته – که این ها در عالم وجود نمونه‌های بی مانندند و شبیه این‌ها دیگر نیست – تا دیگران، اطاعت و عبودیّت و بندگی آنها برای خداست؛ لذا وقتی شما می‌خواهید در تشهّد نمازتان نام پیغمبر خدا را بیاورید و از او تجلیل کنید، می‌گویید «و اشهد ان محمداً عبده». اوّل عبودیّت را ذکر می‌کنید، بعد می‌گویید «و رسوله». عبودیّت بالاتر از رسالت است. اساس و جوهر کار، عبودیّت است. من و شما هم باید از همین جاده برویم.»(فرازی از بیانات مقام رهبری در دیدار با ذاکران اهل بیت، ۲۸ مرداد ۱۳۸۲).
دو تفکر حاکم بر شعر آیینی
با بازخوانی و مرور شعرهای دینی و آیینی شاعران متقدم و معاصر، به این نتیجه می‌رسیم که از زمان تولد شعر آیینی تا کنون، دو نوع تفکر بر این حوزه حاکم بوده است:
۱ – تفکر احساسی(عاطفی)
۲ – تفکر عقلانی(معرفتی)
در شعر دینی پیشینیان( شاعران متقدم)، غلبه بیشتر با «تفکر عقلانی» و نگاه معرفتی است که علی‌رغم تفکر احساسی، بر جوهره، درونه و باطن دین استوار است. شاعرانی چون فردوسی، ناصرخسرو، سعدی، حافظ، وعلامه اقبال لاهوری را می‌توان از طلایه‌داران «تفکر عقلانی» در شعر پارسی به شمار آورد. در شعر شاعران عصر مشروطه نیز «تفکر عقلانی» بر تفکر رمانتیک و احساسی غالب است، هرچند این تفکر بیش تر در حوزه «سیاسی – اجتماعی» نمود دارد، ولی حوزه دین و آیین نیز از این تفکر بی‌نصیب نمانده است. عصر مشروطه، عصر بیداری و تجددخواهی است، از همین روی نگاه شاعران به دین، نگاهی نقادانه و آسیب شناسانه است. ولی به طور کلی می‌توان گفت در این مقطع تاریخی شعر دینی در سایه نفس می‌کشد و جریانی قدرتمند و تاثیرگذار نیست.
شعر آیینی انقلاب اسلامی و «تفکر عقلانی»
با پیروزی انقلاب اسلامی و استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی و تأثیرپذیری شاعران معاصر از شخصیت انقلابی و سلوک معنوی و اجتماعی حضرت امام(قدس سره الشریف)، لهجه ادبیات معاصر تغییر کرد و «گفتمان ادبی» جدیدی در حوزه ادبیات معاصر شکل گرفت که این گفتمان برآمده از بطن فرهنگ دینی و انقلابی و مبتنی بر آموزه‌های وحیانی و قرآنی بود. پیروزی انقلاب اسلامی و درک حضور معنوی و با صلابت امام در جامعه، الهام بخش شاعران در خلق و آفرینش آثار ادبی با مضامین جدید شد و گفتمان ادبی ایستا و انفعالی قبل از انقلاب، تبدیل به گفتمان پویا و انقلابی شد و شعر معاصر در مسیر جدیدی به راه افتاد.
در شعر انقلاب پایه‌های فردیت و «حدیث نفس» متزلزل گردید و رفته رفته تفکر عقلانی منبعث از گفتمان انقلابی که مورد تاکید مقام معظم رهبری است؛ جایگزین تفکر احساسی و صرفاً عاطفی شعر پیش از انقلاب شد. شعر از بی‌هویتی فاصله گرفت و شاعران با پشت کردن به «سانتی مانتالیسم» و بازگشت به اصالت‌های فرهنگ «ایرانی – اسلامی» قدم در راهی نهادند که منجر به یک نوزایش ادبی و رستاخیز فرهنگی شد.
«تفکر عقلانی» به جان و جهان شعر انقلاب طراوت و جلوه‌ای دیگر بخشید. هر چند این نگاه معرفت شناسانه در شعر اکثر شاعران انقلاب به نوعی پیدا و هویداست، ولی این تفکر در ذهن و زبان شاعرانی چون طاهره صفارزاده، موسوی گرمارودی، حمید سبزواری، علی معلم، سیدحسن حسینی، قیصر امین پور،علیرضا قزوه، و محمدکاظم کاظمی نمود بیشتری دارد. گوهر و جوهر اندیشگی، موضع‌مندی و برخورداری از مولفه‌های زیباشناختی؛ شعر آیینی این گروه از شاعران را در مرتبه‌ای ممتاز قرار داده است. با این تاکید که مولفه‌های تفکر عقلانی در آثار طاهره صفارزاده که به حق عنوان شاعر«بیداری» و «اندیشه» را به خود اختصاص داده، بیش از دیگران است.
حاکمیت «تفکر احساسی» بر شعرعلوی
«تفکر احساسی» در«حُب و بغض» بدون شناخت ریشه دارد. محبت بدون معرفت که به تعبیر حضرت امیر(ع) در نهج البلاغه چشم عقل را کور می‌کند و دل را مریض: «و من عشق شیئا أعشی بصره و امرض قلبه: ‎هر که چیزی را دوست دارد، چشمش را معیوب و دلش را مریض می‏‌کند» ‏(نهج البلاغه، خطبه ۱۰۷).
متاسفانه امروز بر جان و جهان پاره‌ای از شعرهای دینی و آیینی روزگار ما که شعر علوی نیز یکی از پربارترین زیرشاخه‌های آن است، تفکر احساسی و عاطفی محض غالب است که مبتنی بر شیفتگی و شیدایی بدون شناخت می‌باشد. از محوری‌ترین مولفه‌های «تفکر احساسی» این است که بر برونه، پوسته و صورت دین استوار است. بدیهی است خروجی چنین تفکری، چیزی جز سطحی‌نگری و ظاهربینی دینی نخواهد بود. به همین خاطر بسیاری از شعرهای علوی از لهجه‌ای توصیفی، منفعل و خنثی برخوردارند و به جای ترسیم سیمای مردمی و عدالت‌خواهانه و پرداختن به فضائل و کمالات انسانی و اخلاقی آن امام همام، در مدح و منقبت و سوگ و مرثیه خلاصه می‌شوند؛ زیرا در این تفکر، «محبت» جای «معرفت» را می‌گیرد. محبتی که هر چند رنگ اعتقادی و قدسی دارد، ولی چون بر پایه شناخت و معرفت دینی استوار نیست، در نهایت سر از ترکستان و کفرستان «اسطوره‌سازی» و«غالی گری» در می‌آورد. نیمایوشیج در قطعه‌ای که برای امام علی (ع) سروده است، در بیتی به این نکته اشاره می‌کند و می گوید:
چونش ثنا کنم که ثنا کرده خداست
هرچند چون غلات نگویم: خدا علی است
شعر علوی و آفت «اسطوره‌سازی»
یکی از اصلی‌ترین رسالت‌های شعر دینی، «اسوه‌سازی» است. چنان که خداوند در قرآن پیامبر(ص) را اسوه حسنه معرفی می‌کند:«لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ»، اسوه و الگویی در دسترس و قابل پیروی. بدیهی است با ارائه سیمایی ماورایی و اسطوره‌ای از بزرگان دینی و برجسته کردن وجوه افتراق آنان نمی‌توان به این مهم نائل شد. مُضاف بر این که اسطوره‌سازی ما را از تبعیت و پیروی عملی از سنت نبوی و سیره علوی باز می‌دارد.
شاعر آیینی باید به دنبال الگوسازی و ارائه «اسوه حسنه» از بزرگان دینی باشد. چنان که استاد مطهری می‌گوید: «این که می گویند “عارفا بحقه” معرفت امام لازم است، برای این است که فلسفه امامت پیشوایی و نمونه بودن و سرمشق بودن است. امام انسان مافوق است، نه مافوق انسان و به همین دلیل می تواند سرمشق بشود. اگر مافوق انسان می بود، به هیچ وجه، سرمشق نبود؛ لهذا به هر نسبت که ما شخصیت‌ها و حادثه را جنبه اعجازآمیز و مافوق انسانی بدهیم، از مکتب بودن و از رهبر بودن خارج کرده ایم. برای سرمشق شدن و نمونه بودن، اطلاع صحیح لازم است؛ اما اطلاعات غلط و تحریف شده نتیجه معکوس می‌دهد و به هیچ وجه الهام بخش نیکی ها و محرک تاریخ در جهت صحیح نخواهد بود». (مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۶۱۲/۱۷)
در تفکر احساسی اما «اسطوره‌سازی» جایگزین «اسوه‌سازی» می‌شود و شاعران آیینی به جای پرداختن به وجوه اشتراک بزرگان دینی با انسان خاکی و زمینی، به برجسته‌سازی وجوه افتراق آنان می‌پردازند. این آسیب در حوزه شعر علوی به مراتب بیشتر از سایر عرصه‌هاست، بخصوص در شعرهایی که لحن و لهجه هیئتی دارند. چون هدف اصلی در شعر هیئت به اقتضای کاربردی که دارد – پیش و بیش از معرفت افزایی – تهییج و تحریک عواطف و ایجاد شور و شیدایی در مجلس است؛ از همین رو گاهی بعضی از شاعران و مداحان با هدف ایجاد شور به قرائت اشعار غلو آمیز و غیرمستند می‌پردازند که این امر در درازمدت می‌تواند باعث دلزدگی و رویگردانی مردم – بخصوص جوانان – از هیئات و مجالس مذهبی شود.
تعریف غلط از «شفاعت» و تشویق به گناه
از دیگر تبعات منفی غلبه تفکر احساسی بر «شعر علوی» این است که راه را برای برداشت‌های ناصواب، و نفوذ خرافات و تحریفات به دین هموار می‌کند. قرائت اشعار بداهه، نازل و غیرمستند در هیئات و مجالس مذهبی، علاوه بر این که ذوق و ذائقه ادبی جامعه را تنزل می‌دهد، باعث جسارت در نافرمانی و معصیت حضرت حق و برداشت غلط از اصل «شفاعت» می‌شود. اشعاری از جنس اشعار زیر:
«حاجب»! اگر محاسبه‌ حشر با علی است
من ضامنم، تو هر چه که خواهی گناه کن!
و یا:
شرمنده از آنیم که در روز مکافات
اندر خور عفو تو نکردیم گناهی!
با قرائت چنین اشعاری ما به شنونده و خواننده القاء می‌کنیم که برای رفتن به بهشت «حُب علی» کافی است، و نیازی به «بندگی»، «صالح بودن» و«علی‌وار» زندگی کردن نیست. چون حُب علی همه گناهان را پاک می‌کند! در حالی که سنت نبوی و سیره علوی با چنین اعتقادی سازگاری ندارد.
حرف آخر
جان کلام آنکه بر اساس آموزه‌های اصیل دینی، روایات و احادیثی که از معصومین برای ما به یادگار مانده است، در این اصل نمی‌توان تردید کرد محبت و اعتقادی که بدون پشتوانه معرفت و عقلانیت باشد، در نهایت سر از جمود، تحجر، و مقدس‌مآبی در می‌آورد. چنان که پیامبر مُکرم اسلام(ص) می فرماید: «من عمل على غیر علمٍ کان ما یفسد أکثر ممّا یصلح: کسى که بدون شناخت عمل کند، خراب‌کردنش بیشتر از درست کردن اوست» (محاسن،ج۱،ص۳۱۴).
یقیناً اگر خروجی محبت و ارادت به بزرگان دینی، گام نهادن در وادی بندگی، ترک معاصی و انجام واجبات نباشد، باید در روش و منش مسلمانی و سلوک دینی خود تجدید نظر کنیم، و رسالت شاعران آیینی چیزی جز این نیست که جان و جهان مخاطب را با این دقیقه آشنا کند.
به امید آن که با پیروی از سیره عملی امام علی(ع) و تلفیق هنرمندانه «تفکر احساسی» با «تفکر عقلانی»، غبار تحریفات و خرافات را از ساحت شعر علوی بزداییم و در مسیر جهل‌ستیزی، دین‌آگاهی و حقیقت‌اندیشی گام برداریم، این نوشتار را با غزلی علوی از سعید بیابانکی به پایان می‌برم. غزلی عمیق و قابل تأمل که محصول تلفیق هنرمندانه و هوشمندانه «تفکر احساسی» با «تفکر عقلانی» است:

ای سجود باشکوه، و ای نماز بی‌نظیر
ای رکوع سربلند، و ای قیام سربه‌زیر

در هجوم بغض‌ها، ای صبور استوار
در میان تیرها، ای شکست‌ناپذیر

شرع را تو رهنما، عقل را تو رهگشا
عشق را تو سرپناه، مرگ را تو دستگیر

فرش آستانه‌ات، بوریایی از کرم
تخت پادشاهی‌ات، دستباقی از حصیر

کاش قدر سال بود آن شب سیاه و تلخ
آسمان! تو غافلی، زان طلوع ناگزیر

بعد از او نه من، نه عشق؛ از تو خواهم ای فلک:
یا ببندی‌ام به سنگ، یا بدوزی‌ام به تیر

دست بی ‌وضو مزن، بر ستیغ آفتاب
آی تیغ بی‌حیا، شرم کن وضو بگیر!

لَختی ای پدر درنگ! پشت در نشسته‌اند
رشته‌های سرد اشک، کاسه‌های گرم شیر