«وحدت‌اندیشی»، ضرورت امروز شعر آیینی

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ رضا اسماعیلی، پژوهشگر ادبیات دینی و آیینی، به مناسبت میلاد حضرت رسول اکرم(ص) و هفته وحدت در یادداشتی که برای انتشار در اختیار ایکنا قرار داده است، بر پرهیز از تعصبات و تنگ‌نظری‌ها به ویژه از جانب شاعران آیینی و وحدت شیعه و سنی تأکید کرده است.

مشروح این یادداشت از نظر مخاطبان می‌گذرد.

رشته وحدت چو قوم از دست داد
صد گره بر روی کار ما فتاد
ما پریشان در جهان، چون اختریم
همدم و بیگانه از یکدیگریم
باز این اوراق را شیرازه کن
باز آئین محبت تازه کن
(علامه اقبال لاهوری)

قدرت‌های استعماری برای تداوم سلطه‌گری خویش و رونق بازار جهل و خرافه، با سیاست مُزورانه «تفرقه بینداز و حکومت کن» آنقدر ما را به بازی «شیعه و سنی» سرگرم کرده‌اند که گاهی یادمان می‌رود ما قبل از آن که شیعه یا سنی باشیم، یک انسان مسلمانیم با یک خدا، یک قبله، یک پیامبر و یک کتاب، و به راستی از این حقیقت روشن غافلیم که «مسلمان بودن» برتر از شیعه یا سنی بودن است. غافلیم از این که بر اساس سنت نبوی و آموزه‌های اصیل دینی، اصل بر مسلمانی است و شیعه یا سنی بودن حاشیه‌ای است بر یک حقیقت واحد؛ و فرقه سازان و فرقه بازان فرصت طلب چه هوشمندانه از غفلت تاریخی ما برای پیشبرد مقاصد استعماری خویش بهره برده‌اند! و بی‌هیچ تردیدی تا زمانی که باطل در باطل خویش متحد و ما در «حق» خویش متفرقیم، بُرد با آنان است و بازنده همیشه این بازی ما!
مُسلم نَسَبیم و بی‌خدا افتادیم.
چون موج پراکنده، ز پا افتادیم
در باطل خویش، بی‌خدایان جمعند
حقیم، ولی ز هم جدا افتادیم!

علامه اقبال لاهوری نیز به عنوان مُصلحی روشن‌اندیش و دین آشنا که در زمان حیات خود همواره به دنبال به اهتزاز در آوردن پرچم «وحدت» در جهان اسلام بود، در مقاله‌ای با کالبدشکافی «درد فرقه‌پرستی» با خون دل و چشمی پر آب می‌نویسد: «هر روز فرقه‌ جدیدی به وجود می‌آید که خود را وارث بهشت دانسته و سایر بنی نوع انسان را هیزم جهنم قرار می‌دهد. الغرض، این فرقه پرستی‌ها، جمعیت خیر الامم را طوری پراکنده کرده است که هیچ صورتی از اتحاد و یگانگی به چشم نمی‌خورد.»(هنر و مردم، شماره ۲، صفحه ۶۴، به نقل از مقامات پاکستان)

برای بر هم زدن این بازی ناعادلانه و خنثی کردن این توطئه خطرناک، باید به اسلام ناب محمدی (ص) برگردیم، از پیله فرقه‌بازی بیرون بیاییم و پیش و بیش از تعلقات و تعصبات فرقه‌ای به «مسلمان زیستی» بیندیشیم. به «همزیستی مذهبی».

نه، اشتباه نکنید، منظور از «همزیستی مذهبی» همانندسازی اعتقادی و به یک گونه فکر کردن پیروان دو مذهب «تشیع و تسنن» نیست. هدف از همزیستی مذهبی، به حاشیه راندن اختلافات و برجسته کردن اشتراکات مذهبی برای تقویت و تحکیم پایه‌های «وحدت اسلامی» و مقابله با موج «اسلام‌ستیزی» و «اسلام‌هراسی» است که امری ممکن و شدنی است. همزیستی مذهبی یعنی فاصله گرفتن از حاشیه‌ها و پرداختن به متن و بطن مسلمانی. همزیستی مذهبی یعنی این که سکه اسلام دو رو دارد: «شیعه و سنی»، و رسالت من به عنوان شاعر آیینی احترام به این دو اقلیمی و دوگانگی مذهبی است. همزیستی مذهبی یعنی به رسمیت شناختن همدیگر و تلاش برای همدلی، همزبانی و هم صدایی بیش‌تر. همزیستی مذهبی یعنی این که «من حقِ مطلق نیستم» و بخشی از حقیقت آنجاست که تو ایستاده‌ای. همزیستی مذهبی یعنی قبول تفاوت‌ها و تقویت شباهت‌ها. همزیستی مذهبی یعنی این که: «ما برای وصل کردن آمدیم». همزیستی مذهبی یعنی پاره کردن حجاب «جزم‌اندیشی» و شنیدن صدای دیگران. همزیستی مذهبی یعنی هم چنان که دوست داریم دیگران به دینداری ما احترام بگذارند، ما نیز به دینداری دیگران احترام بگذاریم و خود را معیار حق و باطل نپنداریم و به این گزاره نیز بیندیشیم که شاید قطعاتی از پازل حقیقت نزد دیگران باشد. بر فرض اگر هم بین پیروان دو مذهب اختلافی در میان است، شایسته‌تر آن است که این شبهات و اختلافات اعتقادی پیش از آن که مایه بغض و دشمنی و ریشه‌کنی نخل تناور وحدت اسلامی شود، در محیطی علمی و آرام و به دور از‌های و هیاهو، از طریق عالمان روشن‌اندیش دو مذهب مورد کالبدشکافی و بررسی عالمانه و حل و فصل قرار گیرد.

همزیستی مذهبی با این تعریفی که ارائه شد، راهبردی مشروع و عقلانی برای فرونشاندن آتش جنگ‌های مذهبی، پایان دادن به اختلافات، همزیستی مسالمت‌‎آمیز فرقه‌های مذهبی و مقابله با فتنه‌انگیزی دشمنان قسم خورده اسلام است. دشمنانی که منافع آنها در این است که شیعه و سنی مانند دو دشمن خونی چشم در چشم هم بدوزند و به جای نشانه گرفتن سینه نفاق، سینه همدیگر را نشانه بروند! دشمنانی که با گل آلود کردن آب «وحدت» و به پا کردن جنگ‌های مذهبی، ماهی مُراد می‌گیرند و این داستانی است پر آب چشم!
امتی بودی، امم گردیده‌ای
بزم خود را خود ز هم پاشیده‌ای
(علامه اقبال لاهوری)

سخنی با شاعران و ذاکران آیینی

آنچه گفته شد مقدمه‌ای بود برای تبیین ضرورت «همزیستی مذهبی» در شعر آیینی. برای گفتن این حرف حق، که اولین شرط شاعر آیینی بودن این است که پیش از شیعه و یا سنی بودن، یک «مسلمان» کامل و تمام‌عیار باشیم و بدون تعصب و تنگ‌نظری تاریخ اسلام را به هر دو قرائت بخوانیم و بدانیم.

آری، شاعر اصیل آیینی باید از نگاه یک مسلمان کامل و تمام‌عیار به بزرگان دینی نگاه کند و فارغ از گرایشات فرقه‌ای سیمای خاندان رسالت را به تصویر بکشد. منظور از مسلمان تمام‌عیار، نگاه به اسلام به عنوان یک منظومه اعتقادی واحد و یکپارچه متشکل از تشیع و تسنن است.

شاعر اصیل آیینی باید از این بصیرت و هوشمندی برخوردار باشد که هنگام سخن گفتن از بزرگان دینی، خود را «شیعه‌ سُنی» بداند تا بر پیشانی شعرش مُهر تأیید و تحسین پیروان هر دو مذهب (تشیع و تسنن) نقش ببندد. شعری که باعث تقویت همدلی و همزبانی و تحکیم وحدت در جهان اسلام شود.

شاعر اصیل آیینی باید «اصل اندیش» و «وصل اندیش» باشد وآتش عصبیت‌های مذهبی و مجادلات فرقه‌ای را با آب «اسلام اندیشی» فرو بنشاند. دور شدن از اسلام‌اندیشی و دمیدن در تنور اختلافات فرقه‌ای، امروز برای جهان اسلام سمی مهلک و کشنده است. سمی که شیرازه اسلام را از هم می‌پاشد و به دشمنان قسم خورده اسلام مجال ترکتازی و دست درازی به نوامیس اسلامی را می‌دهد.

شاعر آیینی باید امروز حواسش باشد که با بزرگ‌نمایی اختلافات خانوادگی (شیعه و سنی) به دروازه خودی گل نزند. امروز اشتباه در تشخیص جبهه حق و باطل و تشخیص دوست و دشمن، اشتباهی بزرگ و نابخشودنی است. به خاطر غفلت از این مهم، متأسفانه گاهی من به عنوان شاعر آیینی به جای جنگیدن در جبهه حق، ناخواسته در جبهه دشمن می‌جنگم و به جای نشانه گرفتن سینه دشمن، سینه برادر دینی ام را نشانه می‌گیرم.

آری، تلخ است که ما گاهی به وسواس خناس، پیمان برادری را زیر پا می‌گذاریم و همچون دو نابرادر ناجوانمردانه بر هم می‌تازیم، غافل از این که آنسوی این فتنه بزرگ شیطان رجیم است که که با دُمش گردو می‌شکند و خواب نابودی ما را می‌بیند! و براستی که چه تلخ است این وا دادن، در پوستین هم افتادن و صلای «اناالحق» سردادن! حال آن که به شهادت قرآن کریم «حق» چیزی نیست جز «الله» و شعار وحدت بخش «لا اله الا الله» و «محمد رسول الله». برای خنثی کردن این توطئه خطرناک، شاعر آیینی باید هوشیار باشد و از توهین به مقدسات سایر مذاهب به هر بهانه – از جمله محبت اهل بیت – بپرهیزد، و صد البته این احترام باید به صورت متقابل و دوطرفه باشد.

شاعر آیینی نباید با شعر خود، میدانی برای جولان دادن عناصر متعصب و تندروی مذهبی ایجاد کند. برای مثال من به عنوان شاعر شیعی بگویم: «به منکر علی بگو نماز خود قضا کند» و شاعر سُنی هم به این بهانه اعتقادات و باور‌های مرا زیر سوال ببرد و برای مقابله به مثل به ساحت مقدس امام علی (ع) اسائه ادب کند. برای پیشگیری از این اختلافات باید به جای وجوه افتراق مذهبی، روی وجوه اشتراک دینی دست بگذاریم. وجوه اشتراکی از قبیل: خدای واحد، قبله واحد، پیامبر واحد، و کتاب واحد.

عزیزان! بیایید «درد دینی» را با «درک دینی» بیامیزیم، فرصت‌ها را دریابیم و با «وحدت کلمه» به دنبال به اهتزاز در آوردن پرچم «لااله الاالله» و احیای کلمه «توحید» باشیم. امروز روز قهر و تقابل و جدایی نیست، روز آشتی و تعامل و هم افزایی است – این‌چنین باد.