«کتیبه ژنرال» اثری چندصدایی است/ «جنگ و صلحِ» انقلاب اسلامی

به گزارش خبرنگار مهر، حدود پنج سال از زمانی می‌گذرد که نخستین‌بار خبر در دست نگارش بودن شهید عبدالله اسکندری، شهیدی که سرش توسط داعش بریده شد را کار کردم و اکنون چند روز می‌شود که اکبر صحرایی خبر انتشار این کتاب را با ما در میان گذاشت. او این رمان را به نحوی «جنگ و صلح» نویسنده می‌داند چراکه رمان به نحوی روایتگر تاریخ و رویدادهای متعدد انقلاب اسلامی است؛ درست مثل جنگ و صلح تولستوی.

صحرایی به مدت پنج سال دست به تحقیق میدانی، مصاحبه با شخصیت‌های گوناگون و دست به سفر و مسافرت و بالاخره نوشتن زد تا رمان ۱۰۰۰ صفحه کتیبه ژنرال در دو جلد تحت عنوان قصرالدشت و قمحانه از سوی انتشارات شهید کاظمی به چاپ رسید. رمانی که حوادث بیش از ۶ دهه قبل از انقلاب اسلامی و پس از آن را شامل می شود.

زندگی متفاوت شخصیت اصلی رمان «شهید عبدالله اسکندری» و اعظم همسر او، حلیمه خاتون مادر او، سرهنگ، منیژه، هومن و دهها شخصیت دیگر که در طول رمان تجزیه و تحلیل می‌شوند، این اثر را تبدیل به یک رمان شخصیتی کرده است. با اکبر صحرایی درباره اثر تازه‌نشرش گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

آقای صحرایی، شما پیش از این هم در کتاب دیگری به نام «تپه جاویدی» به یک شهید شاخص استان فارس شهید مرتضی جاویدی پرداخته بودید. شهید عبدالله اسکندری نیز از شهیدان شاخص استان فارس است. خودتان بگویید که چه ویژگی‌هایی در زندگی این شهید باعث شد تا به زندگی ایشان بپردازید.

شهید اسکندری شخصیت خاصی داشت و صادقانه صحبت می‌کرد. او از دوستان و هم‌رزمان، همکاران و رفیقان من بود که بی آن‌که بدانم برای نخستین بار در عملیات دهلاویه در سوسنگرد با او برخورد داشتم. من نمی‌دانستم که او در این عملیات حضور داشته اما دوستی‌ ما تا قبل از شهادت ایشان هم ادامه داشت. نهایتا با توجه به رفاقتی که داشتیم و این‌که او جزء نخستین شهیدانی بود که سرش توسط داعش بریده شد و چرخش درآمد، علاقه‌مند شدم تا به او بپردازم.

در مجلس چهلم او، وقتی از شهید مرتضی جاویدی و شهید اسکندری به عنوان دو شهید شاخص استان فارس یاد شد، تصمیم گرفتم زندگینامه ایشان را بنویسم؛ چون همانطور که اشاره کردید کتاب «تپه جاویدی- راز اشلو» را برای شهید جاویدی نوشته بودم و کتاب پرطرفداری شد و اکنون در انتشارات ملک اعظم به چاپ پانزدهم رسیده است.
در هنگام نوشتن برای شهید اسکندری متوجه شدم که علی‌رغم این‌که با او دوست بودم، نتوانستم او را درست بشناسم. شخصیتی عجیب که می‌توان به چشم «میوه انقلاب» به او نگاه کرد تا نسل چهارمی که در پی ثمره انقلاب اسلامی می‌گردد، با او آشنا شود. می‌توان اسکندری را به عنوان میوه انقلاب به نسل چهارم چشاند. چون در تحقیقات میدانی که من پیش رفتم متوجه شدم که تعریف این شخصیت فراتر از صفحات محدود یک کتاب معمولی است.

عبدالله اسکندری در شهر قصرالدشت متولد شد و تولد در این شهر خودش یک داستان است چرا که شهر با قدمت تاریخی است و قدمت آن از شیراز هم بیشتر است. موقعیت مکانی این شهر با باغ‌های وسیعی که در شمال شهر دارد، هوای شیراز را تامین می‌کند. داستان‌های تاریخی بسیاری در این شهر رخ داده که ماجرای حافظ و تیمور لنگ یکی از مهمترین آن‌هاست.

در سال‌های اخیر معمولا برای شهیدان شاخص ابتدا از مستندنگاری بهره‌می‌گیرند. چرا قالب رمان را برای این شخصیت انتخاب کردید و چرا نوشتن این کار این همه به طول انجامید؟

تحقیقات وسیع میدانی برای این کار صورت گرفت و این کار را به سمت رمان برد. با توجه به این‌که شهید اسکندری در طول هشت سال جنگ در جبهه حضور داشت و ده‌ها بار زخمی شده بود، از فعالان انقلاب اسلامی بود، فعالیت او در سوریه و با

توجه به این‌که مقام معظم رهبری از نداشتن یک رمان مانند «جنگ و صلح» برای دفاع مقدس گلایه کرده بودند، تصمیم گرفتم این کتاب را در قالب رمان بنویسم زیرا شخصیت شهید اسکندری قابلیت نوشتن کتابی در این اندازه را داشت. به همین دلیل یک سال پژوهش تبدیل به پنج سال شد.

جالب این‌که تا آخرین لحظه من نمی‌توانستم نامی برای این کتاب انتخاب کنم تا زمانی که به سوریه اعزام شدم. گویی که خود شهید مانع از این بود که تا وقتی محل شهادت و عملکرد او را ندیده‌ام، برای کتاب او نامی انتخاب کنم. در این سفر نام «کتیبه ژنرال» را برای کتاب انتخاب کردم. چون محل شهادت او در «کتیبه» یا «تل مورک» بود. شهادت او سبب نجات یک گردان ایرانی شد. از طرفی زندگینامه شهید اسکندری کتیبه ماندگاری بود. جالب این‌که داستان کتاب هم در ۲۲ کتیبه پایان یافت.
هانه نوشتن این کتاب شهید اسکندری بود اما تاریخ انقلاب اسلامی از سال ۱۳۴۲ تا پیروزی انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی، مساله منافقین و حضور ایران در سوریه در این مجموعه روایت می‌شود. خیلی از وقایعی که نسل چهارم انقلاب با آن‌ها آشنا نیستند در این کتاب آمده است. با توجه به مصاحبه‌هایی که با خانواده و همسر شهید اسکندری داشتم، شخصیت او تک‌بعدی نبود و روابط عمیق عاطفی با خانواده‌اش داشت.

چه ویژگی‌های دیگری این کتاب را از نظر فرمی به «جنگ و صلح» تولستوی شبیه کرده است؟

تولستوی نیز برای نوشتن جنگ و صلح پنج سال به تحقیق میدانی در جبهه‌ها پرداخت و من هم خوشبختانه توانستم تحقیقات وسیعی برای نوشتن کتاب انجام دهم. از تکنیک فلش‌بک برای نوشتن این کتاب استفاده کردم. شروع رمان از سوریه است و در ادامه حوادث و محتواها در ظرفی ریخته شده است که آن را به آثار مهم جهان نزدیک می‌کند. از طرفی کلام رهبری در ذهنم بود که آرزوی نوشتن رمانی چون «جنگ و صلح» برای انقلاب اسلامی و دفاع مقدس داشتند. من آثار دیگری چون «۳۰ مرد و سی‌مرغ»، «حافظ هفت» و … نوشته بودم که در آن‌ها هم به وقایع انقلاب اشاره کرده بودم اما باز هم برایم راضی کننده نبود. تا آن‌که وقتی با شخصیت عبدالله اسکندری آشنا شدم، دیدم بسیار قابلیت پرداختن به انقلاب اسلامی دارد. واقعا اصطلاح «موجیم که آرام نگیریم» در شخصیت او متجلی بود. او آرام و قرار نداشت. تازه زمانی که بازنشست شد، فعالیت‌هایش به نوعی آغاز شد.

از طرفی در تمام سال‌های جنگ نیز حضور داشت. پس می‌توانستم تاریخ جنگ را نیز بازگو کنم. در انقلاب اسلامی نیز مورد تعقیب و شکنجه در کلانتری قرار گرفت. در این رمان هزار صفحه‌ای ۱۰۰ شخصیت خودشان را معرفی می‌کنند و نقش دارند. برخی در حد تیپ و برخی در حد شخصیت. این‌ها مواردی بود که می‌توانست سبب شود من کتابی بنویسم که بتوانم آن را به نوعی «جنگ و صلح» انقلاب بدانم. هرچند که خودم را در اندازه نویسنده‌ای چون تولستوی نمی‌دانم.

دوست داشتم تمام اثر به روایت اول‌شخص نوشته شود اما چون اسکندری در سوریه به شهادت می‌رسد، نتوانستم راوی را اول‌شخص بنویسم. راهکار استفاده از سوم شخص را برای این بخش استفاده کردم. با این حال ۹۵ درصد کار، روایت اول شخص است و این موضوع در کنار تعدد شخصیت‌های کتاب، مصاحبه با افراد مختلف شباهت دیگری میان این اثر و «جنگ وصلح» است.

این کتاب تبدیل به دو جلد «قصرالدشت» و «قمحانه» شده است. اگر نگویم این کتاب «جنگ و صلح» انقلاب اسلامی است، می‌توانم بگویم که این کتاب «جنگ و صلح» صحرایی است.
آقای صحرایی شما از نویسندگانی هستید که هم در گروه سنی بزرگسال و هم در گروه سنی کودک و نوجوان آثاری در حوزه دفاع مقدس نوشته‌اید که همگی با اقبال مخاطبان مواجه شده‌اند اما همان‌گونه که خودتان هم اشاره کردید، نسل چهارم انقلاب اسلامی با دفاع مقدس آشنایی چندانی ندارند. فکر می‌کنید دلیل این مساله چیست؟

اگر از نقش متولیان فرهنگی صرف نظر کنیم، فکر می‌کنم نویسندگان نیز در این زمینه مقصرند. ما کمتر از ابزار ادبی برای معرفی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس استفاده کرده‌ایم. من ابزار مناسب را ادبیات داستانی می‌بینم. بیشتر آثار در حوزه خاطرات شفاهی و تاریخ شفاهی نوشته شده‌اند. البته در نوع خودش این قالب هم نیاز بوده اما تاثیر محدود خاص خودش را دارد و تاثیری را که یک اثر ادبی و هنری ناب می‌تواند ایفا کند، ندارد. عدم استفاده از عناصر داستان برای نوجوانان سبب شده که آن‌ها نسبت به دفاع مقدس بیگانه باشند.

یکی از دلایل ورود من به طنز نوجوانان (مجوعه داردو دسته دارعلی) همین بود. کوتاهی از ما نویسندگان بوده است البته ساختار هدفمندی نیز در این حوزه وجود ندارد که نویسندگان را به سوی نوشتن داستان‌ دفاع مقدس برای نوجوانان هدایت کند. کارهایی انجام شده است اما همچون قطره‌ای در دریاست. یکی از دلایلی که سبب شد من علی‌رغم توصیه‌هایی که برای مستندنگاری زندگی شهید اسکندری داشتم، کتاب زندگی او را در قالب رمان بنویسم، همین تاثیرگذاری قالب داستان است. کاری که غرب هم در زمینه‌های مختلف انجام داده است. وقتی بتوانیم کتاب رمان خوب بنویسیم، می‌تواند زمینه خلق آثار دیگری نیز باشد چون ادبیات مادر سایر آثار هنری است.

متاسفانه نه بیشتر آثار ادبی و سینمایی حوزه دفاع مقدس قشر معدودی را مخاطب قرار می‌دهند که این با جامعیت رخداد دفاع مقدس در تعارض است. کتاب «کتیبه ژنرال» چقدر چند صدایی را رعایت کرده است؟

نقش حضور شخصیت‌های مختلف در داستان‌های دفاع مقدس همانگونه که در فیلم‌های سینمایی می‌تواند جذاب باشد، باید در رمان هم متجلی شود. همین خیر و شرها و تضادهایی که ایجاد می‌شود، عامل تعلیق هستند و در آثار ما کمتر با آن‌ها مواجه‌ایم. در «کتیبه ژنرال» این اتفاق می‌افتد و شخصیت «هومن» که مهندس جوان نسل چهار از قرارگاه خاتم است که در مواجهه با شهید اسکندری از سوالاتی که ذهن جوانان جامعه امروز را درباره انقلاب درگیر کرده است، می‌پرسد. از جمله این‌که چرا با وجود انقلاب اسلامی این‌قدر دزدی در جامعه رواج دارد؟ آیا انقلاب اسلامی پیروز شده است؟ چرا به سوریه می‌روید؟ چرا می‌جنگید؟ هومن خودش نمی‌داند که پدر او شهید اسکندری را در زمان پیش از انقلاب شکنجه داده است اما مخاطب از این امر آگاه است. شهید اسکندری پاسخ احساسی به پرسش‌های او نمی‌دهد و می‌کوشد با استدلال‌های دقیق پاسخ برخی سوال‌های هومن را بدهد. می‌گذارد هومن تفکر کند و پاسخ برخی از سوال‌های او را هم با عملکردش می‌دهد. بنابر این «کتیبه ژنرال» رمانی چندصدایی است.