«عرش خدا زیر پای تو» یعنی چه؟/ تأملی بر یکی از نکات رهبر معظم انقلاب درباره شعر آیینی

رضا اسماعیلی همزمان با آغاز دهه کرامت در یادداشتی به یکی از نکاتی که رهبر معظم انقلاب درباره شعر آیینی و استفاده از تعابیر درباره ائمه اطهار(ع) پرداخته است.
خبرگزاری تسنیم، رضا اسماعیلی:
مقام معظم رهبری در دیداری که با مداحان اهل بیت (ع) در سال ۸۴ داشتند، به نکته‌ای بدیع ، تأمل‌برانگیز و ناگفته در حوزه «آسیب‌شناسی شعر آیینی» اشاره فرمودند که شایسته است شاعران و ذاکران اصیل و دغدغه‌مند خاندان رسالت(علیهم السلام) برای پالایش و پیرایش شعر آیینی از آفت‌ها و آسیب‌های مضمونی در این دقیقه تأمل بیشتری کنند.
بعد از طرح این مسئله بسیار مشتاق بودم تا از سوی پژوهشگران حوزه شعر دینی و آیینی این دقیقه به صورت جدی مورد بحث و تامل عالمانه قرار گیرد، ولی هر چه بیشتر جست‌و‌جو کردم، کمتر یافتم! ناگزیر و به حکم ضرورت خود به تحقیق در این موضوع پرداختم که حاصل آن در قالب یادداشت زیر تقدیم می‌شود. به امید آنکه این یادداشت فتح بابی در جهت پرداخت عمیق‌تر و عالمانه‌تر به موضوع طرح شده از سوی مقام معظم رهبری باشد – ان شاءالله.
مقام معظم رهبری می‌فرمایند:
«مطلب دیگر این است که ما این بزرگوار – حضرت فاطمه زهرا (س) – را با زبان‌های ناقصِ خودمان توصیف می‌کنیم. امروز هم شعرای عزیز ما همین مضمون را بارها تکرار کردند که با این بیان ناقص و با این دید قاصر، فاطمه زهرا (سلام الله علیها) را توصیف می‌کنیم. این دید، ناظر به آن مقامات معنوی نیست. چون به آنها دسترسی نداریم، آنها را نمی‌فهمیم و درک نمی‌کنیم. گاهی تعبیراتی گفته می‌شود که خیلی هم دقیق نیست. مثلاً «عرش خدا زیر پای تو» یعنی چه؟ عرش خدا چیست؟ اینها خیلی روشن نیست. همین‌طور یک تعبیری است. چون می‌خواهند تکریم و تعظیم کنند. اما چون واقعیت مطلب در ذهن کوچک ما نمی‌گنجد، از چنین تعبیراتی استفاده می‌شود. گاهی خوب است، گاهی هم خوب نیست. گاهی درست است، گاهی هم درست نیست.» (بیانات مقام معظم رهبرى در سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) در دیدار با مداحان اهل بیت (ع) – ۰۵/ ۰۵/ ۸۴ )
دکتر طاهره صفارزاده ( شاعر، منتقد و قرآن‌پژوه معاصر ) نیز در گفت و گویی به کار بردن چنین تعابیری برای خاندان رسالت (علیهم السلام) توسط شاعران آیینی را نادرست خوانده و گفته بود: «… بسیاری از شعرای دینی در اظهار ارادت به اولیای الهی آنچنان دچار غلبه احساسات می‌شوند که گاه به وادی شرک قدم می‌گذارند و حد حرمت بین خالق و مخلوق را رعایت نمی‌کنند. همچنین در کاربرد تشبیه و استعاره، اجرام سماوی چون خورشید و ماه و ستارگان و کهکشان‌ها را که مسلماً هر یک مُزین به روحی معظم هستند زیر پای اولیای الهی قرار می‌دهند». ( طاهره صفارزاده « شعر دینی در ایران و غرب »، بیدارگری در علم و هنر، سیدعلی محمد رفیعی، صص ۲۹۴ و ۲۹۵ . )
عرش خدا چیست؟
معنی آیه «الرحمن علی العرش استوی» در سوره طه آیه (۵) چیست؟
«در این آیه مسأله توحید ربوبیت را که غرض نهایی دعوت و تذکره است ، بیان فرموده و ۴ آیه را به آن اختصاص داده است. استواء بر عرش کنایه از گستردگی ملک پروردگار در سراسر عالم و تدبیر امور همه عالم به دست اوست و (رحمان ) مبالغه در رحمت، یعنی افاضه به وسیله ایجاد و تدبیر است. پس حقیقتاً تسلط خداوند بر عالم وجود ظاهر است و استقرار مُلک او، و استعلا او بر اشیاء از طریق تدبیر امور و اصلاح شئون آنهاست و مُلک خداوند بر همه چیز احاطه دارد و هر گونه مماثلت (مشابهت) از ساحت او دور است.» (علامه طباطبایی ، خلاصه تفسیر المیزان)
در قرآن کریم جمله «ثم استوی علی العرش» در ( ۷ ) سوره وارد شده است و طبق نظر مفسران بزرگی چون علامه طباطبایی در اغلب آنها – چه قبل از آن و چه بعد از آن – از تدبیر جهان و آفریدگاری خدا سخن به میان آمده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
«انَّ رَبَّکُمُ اللّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلاَ لَهُ الْخَلْقُ وَالأَمْرُ تَبَارَکَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ» ( سوره الاعراف ، آیه ۵۴ ) در حقیقت پروردگار شما آن خدایى است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر عرش [جهاندارى] استیلا یافت. روز را به شب که شتابان آن را مى‌طلبد مى‌‏پوشاند و [نیز] خورشید و ماه و ستارگان را که به فرمان او رام شده‏‌اند [پدید آورد] آگاه باش که [عالم] خلق و امر از آن اوست، فرخنده خدایى است پروردگار جهانیان.
«إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوی‏ عَلَی الْعَرْشِ یُدَبِّرُ الْأَمْرَ ما مِنْ شَفیعٍ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» ( سوره یونس ، آیه ۳ )
پروردگار شما خداوندی است که آسمان ها و زمین را در شش روز آفرید، آنگاه بر عرش مستولی شد، و به تدبیر کار جهان پرداخت. هیچ شفاعت کننده ای جز با اذن او نیست. این است خداوند پروردگار شما پس او را پرستش کنید، آیا متذکر نمی‌شوید؟.
«الذى خلق السموات و الارض و ما بینهما فى سته ایام ثم استوى على العرش الرحمن فسئل به خبیرا» ( سوره فرقان ، آیه ۵۹ ) همان خدایی که آسمان‌ها و زمین و آنچه که در میان آن دو قرار دارند را در شش روز آفرید، سپس برعرش مستولی شد، او رحمن است از او بپرس که او آگاه است.
«هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ یَعْلَمُ مَا یَلِجُ فِی الْأَرْضِ وَمَا یَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا یَنزِلُ مِنَ السَّمَاء وَمَا یَعْرُجُ فِیهَا وَهُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ».(سوره الحدید ، آیه ۴) «اوست آن کس که آسمان‌ها و زمین را در شش هنگام آفرید. آنگاه بر عرش استیلا یافت. آنچه در زمین در آید و آنچه از آن بر آید و آنچه در آن بالا رود [همه را] مى‏‌داند و هر کجا باشید او با شماست و خدا به هر چه مى‌‏کنید بیناست.»
با توجه به مقدمه‌ای که گفته شد و با استناد به تفاسیر مفسران بزرگ قرآن می‌توان گفت که منظور از عرش همان «حکومت خداوند و تدبیرش در عالم هستى» است و حاملان عرش اجراکنندگان حاکمیت و تدبیر او هستند.
از این نظرگاه، در شعر آیینی – با استناد به نص صریح آیات قرآن و روایات – باید به نسبت معصومین با عرش الهی توجه داشت و خارج از چهارچوب آموزه‌های قرآنی سخنی بر زبان نراند. با عنایت به این مهم، شاعران آیینی باید منطبق بر شریعت و معرفت دینی بین خاندان رسالت و عرش نسبت برقرار کنند تا خدای نکرده لهجه شعر آیینی ما به لهجه شرک کشیده نشود؛ بنابراین اشعاری از جنس اشعار زیر که در تکریم و تعظیم آل الله سروده شده اند و عرش الهی در آنها در ذهن و زبان شاعر تنزل پیدا کرده است، شائبه‌ای شرک‌آمیز دارند و از منظر شریعت می‌تواند محل تردید و اشکال باشد:
۱
عرش را سُرمه ز خاک در توست
۲
خاک درگاه تو سُرمه خداست
۳
که عرش بوسه می‌زند، تراب بوتراب را
تعریض ظریف و موشکافانه مقام معظم رهبری نیز در به کاربردن چنین تعابیری که با عبارت «عرش خدا زیر پای تو، یعنی چه؟» بیان شده است، شاید از این منظر باشد که چنین اغراق‌هایی در تقابل با آموزه‌های دینی می‌باشند و شائبه‌ای شرک‌آمیز دارند؛ از همین رو شایسته است که برای صیانت از ساحت قدسی شعر دینی و آیینی – که امروز می‌تواند نقش یک تریبون جهانی را در معرفی اسلام ناب محمدی داشته باشد – تا حد امکان از فرو افتادن در چنین دامچاله‌هایی پرهیز کنیم تا با سربلندی بتوانیم پرچم پر افتخار شعر آیینی را در اهتزاز نگاه داریم و این قافله را به سرمنزل مقصود راستی و رستگاری برسانیم – اینچنین باد.