از «فال حافظ» به «حال حافظ» برگردیم

به گزارش مهر، بیستم مهر ماه هر سال با عنوان روز حافظ مورد توجه بسیاری از اهالی شعر و ادبیات در ایران است و نام و یاد این شاعر بلند آوازه ایران را بار دیگر در خاطر و نظر و نگاه بسیاری زنده می‌کند. رضا اسماعیلی از شاعران پیشکسوت انقلاب اسلامی نیز به همین مناسبت در یادداشتی به این شاعر و تاثیرات فرهنگی آن در میان ایرانیان نگاهی انداخته که در ادامه می‌خوانیم:

حافظ  آیینه «خودشناسی»، پاسخ «چیستی و هستی» و سند هویت «ایرانی – اسلامی» ماست. شعر حافظ تجسم هنری اراده ملتی فرهنگ‌مدار و انسان دوست است که در برابر تهاجم وحشیانه مغول به مدد ارزش‌های والای فرهنگی و انسانی نه تنها قد خم نمی‌کند، بلکه روح وحشی ایلخانان مغول را در نسیم نوازش فرهنگ خویش رام می‌کند و به تسلیم وا می‌دارد.

حافط کیمیاگری است که با قدرت «عشق»، و به مدد صفای باطن، نفس سلیم، اندیشه بلند و آرمان‌های انسانی خویش، در جان و جهان «طرحی نو» در می‌اندازد و دشمنان را به دوستانی همدل و همراه تبدیل می‌کند:

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن

منم که دیده نیالوده‌ام به بد دیدن

وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم

که در طریقت ما کافری است رنجیدن

حافظ چکاد آمال و آرزوها و پژواک فریاد در گلو شکسته ملتی است که در فتنه‌ خیز حوادث، استوار و راست‌قامت ایستاده است. حافظ نمونه کامل انسانی است که همه قابلیت‌ها و ظرفیت‌های انسانی ‌اش به مدد فطرت پاک الهی به فعلیت درآمده است. انسانی که تجسم کامل کرامت، مناعت طبع و عزت نفس است:

گر چه گردآلود فقرم شرم باد از همتم

گر به آب چشمه خورشید دامن تر کنم

عاشقان را گر در آتش می ‌پسندد لطف دوست

تنگ چشمم گر نظر در چشمه کوثر کنم

 در واقع ما در آیینه غزل‌های روشن حافظ، سیمای آرمانی خودمان را به تماشا می‌ نشینیم. سیمای آرمانی انسانی که باید باشیم و اکنون نیستیم.

با این همه، حضرت لسان الغیب حافظ شیرازی، علی رغم شهرت و آوازه بی ‌نظیری که در بین ما ایرانیان دارد، از منظر سلوک و رفتارشناسی دینی، همچنان شاعری گمنام و ناشناخته است. زیرا ما پیش و بیش از آن که دل بسته کلام و مرام حافظ باشیم، دل بسته نام و آوازه حافظ شیرازیم و به دیوان حافظ نیز بیشتر به چشم یک «فالنامه» نگاه می کنیم تا یک «حال نامه».

بیایید صادقانه از خودمان بپرسیم: «به راستی ما امروز حافظ را چقدر می شناسیم و از حافظ چه می‌فهمیم؟»، جز این که دیوان غزلیات او را همچون یک کالای لوکس و تجملی در آغوش اتاق‌مان گذاشته‌ایم و هر از گاهی – در ایام عید نوروز و شب یلدا و… – از جناب حافظ می خواهیم که همچون فالگیری کوچه‌ گرد برایمان غیب گویی کند و… بگذریم.

باید صادقانه و با فروتنی تمام اعتراف کنیم که ما حافظ را نمی‌شناسیم و یا حافظ را آن گونه که خود دوست داریم و می پسندیم می‌شناسیم. حافظی که با حافظ واقعی فرسنگ‌ها فاصله دارد! اگر ما حافظ را می شناختیم و به آموزه‌های انسانی و اخلاقی او عمل می‌کردیم، امروز به مراتب وضع بهتری داشتیم. این که امروز جامعه ما گرفتار بداخلاقی‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و آلودگی‌های اقتصادی است، مبین این است که ما به توصیه‌های حافظ عمل نمی‌کنیم. ما حافظ را نمی‌شناسیم و با آرمان‌های او بیگانه ایم. آری، ما در شعار بسیار و بسیار حافظ را می ستاییم و تجلیل می‌کنیم، ولی در عمل گوش‌مان به حرف‌های او بدهکار نیست و به دنبال تحقق آرمان‌های روشن و انسان سازش نیستیم، یا از تحقق آنها – به هر علت – عاجزیم.

حافظ آیینه بی غباری است که ما در آن سیمای «منِ آرمانی» خودمان را با حسرت به تماشا نشسته‌ایم. انسان کاملی که دیگر امروز نیست و زیر آوار تاریخ مدفون گشته است. حافظ سیمای آرمانی انسانی است که دوست داریم شبیه او باشیم، ولی – به هر علت – نیستیم. انسانی یکتاپرست، آزاداندیش، صلح دوست، حقیقت‌جو، عدالت خواه، سالوس ستیز، وارسته، کریم، راستگو، مردمدار، مروت کیش و مدارا اندیش.

برای شناخت این قله سربه فلک کشیده شعر و ادب پارسی و فهم درست دقایق و ظرایف انسانی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، وحیانی و قرآنی غزل‌های او به عنوان نماد آزاد اندیشی، حقیقت‌ جویی و سالوس‌ستیزی، و انسانی که در تمام طول زندگی‌اش به دنبال روشنگری و هموار کردن راه «اجتهاد» در دین بود، آرزو می‌ کنم که «طرحی نو در اندازیم» و به جای دل بستن به «فال حافظ» که تفننی بیش نیست، به دنبال پیوستن به «حال حافظ» باشیم. با این آرزو، در پایان این نوشتار شما را به بازخوانی غزلی از حافظ دعوت می کنم که می توان آن را مرامنامه اخلاقی حافظ به شمار آورد. در آینه این غزل روشن می توان سیمای اخلاقی حافظ را به تمام و کمال به تماشا نشست:

ما نگوییم بد و میل به ناحق نکنیم

جامه کس سیه و دلق خود ازرق نکنیم

عیب درویش و توانگر به کم و بیش بد است

کار بد مصلحت آن است که مطلق نکنیم

رقم مغلطه بر دفتر دانش نزنیم

سر حق بر ورق شعبده ملحق نکنیم

شاه اگر جرعه رندان نه به حرمت نوشد

التفاتش به می صاف مروق نکنیم

خوش برانیم جهان در نظر راهروان

فکر اسب سیه و زین مغرق نکنیم

آسمان کشتی ارباب هنر می‌شکند

تکیه آن به که بر این بحر معلق نکنیم

گر بدی گفت حسودی و رفیقی رنجید

گو تو خوش باش که ما گوش به احمق نکنیم

حافظ ار خصم خطا گفت نگیریم بر او

ور به حق گفت جدل با سخن حق نکنیم