یادداشت/ رضا اسماعیلی یک غزل نوستالژیک دهه شصتی

رضا اسماعیلی در یادداشتی ضمن اشاره به پدیده «غزل نیمایی» در شعر معاصر، به بررسی یکی از سروده‌های خدابخش صفادل پرداخته است.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، رضا اسماعیلی، شاعر و منتقد ادبی، همزمان با فرارسیدن هفته دفاع مقدس در یادداشتی به بررسی یکی از سروده‌های خدابخش صفادل، از شاعران کشور، با موضوع هشت سال جنگ تحمیلی پرداخته است.
یادداشت اسماعیلی در رابطه با این غزل به این شرح است:
رفته بودیم شبی سمت حرم، یادت هست
خواستم مثل کبوتر بپرم یادت هست
توی این عکس به جا مانده عصا دستم نیست
پیش از آن حادثه پای دگرم یادت هست
رنگ و رو رفته ترین تاقچه ی خانه ی مان
مهر و تسبیح و کتاب پدرم یادت هست
خانه کوچک‌مان کاه‌گلی بود، جنون
در همان خانه شبی زد به سرم یادت هست
قصد کردم که بگیرم نفس دشمن را
و جگرگاه ستم را بدرم یادت هست
خواهر کوچک من تند قدم بر می‌داشت
گریه می‌کرد که او را ببرم یادت هست
گریه می‌کرد در آن لحظه، عروسک می‌خواست
قول دادم که برایش بخرم، یادت هست
راستی شاعر همسنگرمان اسمش بود… ؟
اسم او رفته چه حیف از نظرم! یادت هست
شعرهایش همه از جنس کبوتر، باران
دیرگاهی است از او بی‌خبرم یادت هست
آن شب شوم، شب مرده، شب درد انگیز
آن شب شوم که خون شد جگرم یادت هست
توی اروند، در آن نیمه شب، با قایق
چارده ساله علی، همسفرم، یادت هست
ناله‌ای کرد و به یک‌باره به اروند افتاد
بعد از آن واقعه، خم شد کمرم یادت هست
سرخ شد چهره اروند و تلاطم می‌کرد
جست‌وجوهای غم‌انگیزترم یادت هست
مادرش تا کمر کوچه به دنبالم بود
بسته‌ای داد برایش ببرم یادت هست
بعد یک ماه، همان کوچه، همان مادر بود
ضجّه‌های پسرم، هی پسرم یادت هست
چارده سال از آن حادثه‌ها می‌گذرد
چارده سال! چه آمد به سرم یادت هست
توی این صفحه به این عکس کمی دقّت کن
توی صف از همه دنبال‌ترم یادت هست
لحظه‌ای بود که از دسته جدا افتادم
لحظه بعد که بی‌بال و پرم یادت هست
اتّفاقی که مرا خانه‌نشین کرد افتاد
و نشد مثل کبوتر بپرم یادت هست
(خدابخش صفادل، “شاعر نبودم، چشم‌هایت شاعرم کرد”. سخن گستر: ۱۳۸۲ ).
علی‌رغم این که نیما می‌گوید: «امروز نه با غزل‌های عاشقانه، نه با اشعار صوفیانه، نه با قصاید و حکایات اخلاقی، نه با شکل بیان و هنر قدیسی‌ها… مسئل امروزین را نمی‌توان مجسم ساخت»؛ غزل به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین قالب‌های شعر پارسی همچنان با قدرت و قوت به راه خود ادامه می‌دهد و حتی شاعران نیمایی‌سرا نیز هراز گاهی به وسوسه شیرین هم‌آغوشی با عروس غزل لبیک می‌گویند و همچون حافظ و سعدی مرتکب غزل می‌شوند.
بدون هیچ تردیدی راز ماندگاری «غزل» حتی پس از رنسانس ادبی نیما – وجود شاعری معاصر و رویین‌تن به نام «حافظ» است. حافظ با نبوغ ادبی شگفت خویش به غزل رنگ جاودانگی زده و باعث شده است که این قالب ادبی – با وجود همه چالش‌هایی که بین نوسرایان و سنتی‌سرایان وجود دارد – به عنوان محوری‌ترین قالب ادبی تا به امروز به حیات باشکوه خویش ادامه بدهد. دقیقاً به خاطر همین جاذبه رازگونه است که حتی بعد از ظهور نیما و شکل‌گیری جریان شعر نو، غزل نه تنها از نَفَس نمی‌افتد، بلکه به خاطر قدرت انطباق با مؤلفه‌های شعر نیمایی (انطباق مضمونی و محتوایی) و همراهی غزل‌سرایان با جریان شعر نو، شاهد ظهور پدیده‌ای به نام «غزل نیمایی» در ادبیات معاصر هستیم، و اولین کسی که درصدد این انعطاف و انطباق برمی‌آید، سرآمد غزل‌سرایان عصر نیما، یعنی «شهریار تبریزی» است که با دمیدن روح «تجدد و نوآوری» در کالبد غزل، باعث پوست‌اندازی غزل می‌شود و غزل «لهجه نیمایی» پیدا می‌کند.
در ظاهر، ترکیب «غزل نیمایی» یک پارادوکس به نظر می‌آید. زیرا معمولاً ما عادت کرده‌ایم که سنت و تجدد را در تقابل با یکدیگر مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم. در واقع نیز جمع اضداد امری غیرمعقول و محال است، ولی ما این ترکیب را تعمداً و از آن جهت به کار برده‌ایم که بگوییم در این مورد «تقابلی» در کار نیست و شعر نیمایی، ادامه روند طبیعی و سیر تکاملی ادبیات پارسی است. چنان که محمدعلی بهمنی نیز در مقدمه مجموعه شعرش به این دقیقه اشاره می‌کند و می گوید:
«غزل نوشتن در این روزگار نه لجبازی کردن با نیما، که نوعی قدم زدن در راه نیماست. محتوای غزل امروز بیش از آن‌ که به گذشتۀ غزل فارسی شبیه باشد به امروز شعر معاصر شبیه است؛ و برای شعری که قرار است با انسان معاصر ارتباط برقرار کند این شباهت نه شایسته، که بایسته است.» (محمد علی بهمنی، گاهی دلم …،۱۳۷۷، ص۹٫)
و اما ذکر این مقدمه کوتاه بهانه‌ای برای خوانش شعری با موضوع دفاع مقدس از شاعر صمیمی و دوست داشتنی خراسانی «خدابخش صفادل» بود. خدابخش صفادل علی‌رغم این که شاعری از خطه خراسان بزرگ – نیشابور – است، در شعر و شاعری تمایل آشکاری به پیروی از اسلاف ادبی خویش – شاعران سبک خراسانی با آن زبان درشت و آرکائیک – نشان نمی‌دهد، و بیش‌تر دوست دارد ظرافت های دیریاب غزل را در زبانی معاصر و امروزین به نمایش بگذارد، فرزند زمان خود باشد و به زبان خود سخن بگوید.
غزل آلبوم که با انتخاب ردیف «یادت هست» لهجه‌ای نوستالژیک پیدا کرده است، نمونه خوبی برای اثبات این ادعاست. غزلی نسبتاً مدرن با ارجاعات متنی – و فرامتنی – قابل تأمل که با نگاه استقرایی (جزئی‌نگر) و بر بستر روایتی حماسی – ملی، شاعرانه و تصویری شکل گرفته است. شاعر به اعتبار این که موضوع دفاع مقدس را دستمایه کار خود قرار داده، ناگزیر از توجه به ارجاعات فرامتنی بوده است، ولی در بیشتر غزل‌هایی که از شاعر خوانده‌ام، وی به نقش شعری زبان ادبی واقف است و زبانی غیر ارجاعی دارد.
شاعر در این غزل با پیرنگی روایی و ساختاری سینمایی (فلاش بک به گذشته و ارائه نماهای نزدیک، درشت و دور) و با تشریح جز به جز صحنه و اشیاء، به بازسازی تجربه حسی خود از جنگ پرداخته است. در واقع می توان به گونه ای این غزل را یک فیلمنامه شاعرانه خواند. تجربه ای درونی و سیال که به مدد پیوند منسجم تصاویر برای مخاطب عینی و باور پذیر می شود. چنان که «شکلوفسکی » نظریه‌پرداز و منتقد برجسته روسی نیز بر این دقیقه تأکید می‌کند و هنر شاعر را تنها نه خلق تصاویر، بلکه بیش‌تر در ایجــاد انسجام و پیوند بین تصاویر می‌داند:
توی این عکس به جا مانده عصا دستم نیست
پیش از آن حادثه پای دگرم یادت هست
*****
رنگ و رو رفته‌ترین تاقچه خانه‌مان
مهر و تسبیح و کتاب پدرم یادت هست
*****
توی این صفحه به این عکس کمی دقّت کن
توی صف از همه دنبال ترم یادت هست
تشخص عنصر احساس و گزاره‌های عاطفی در غزل، همسانی و همذات‌پنداری را برای مخاطب آسان می‌کند، و این خود امتیازی بزرگ برای شاعر محسوب می‌شود. این که مخاطب به روایت شاعر دل بسپارد و صدایش را بشنود. چنان که فیلسوف فرانسوی، سارتر می‌گوید: «اثر هنری وجود ندارد مگر آنکه نگریسته شود، و این به آن معنی است که بدون فهم و برقراری ارتباط با مخاطب، «شاعری» اصولا فعالیت و تلاشی ناموفق خواهد بود و بس.»
هر چند سادگی و صراحت لهجه شاعر به غزل نوعی آیینه‌گونگی بخشیده و آن را از لایه های معنایی متکثر و تاویل پذیری محروم کرده است، ولی خوانش شعر احساس خوبی در خواننده‌ای که با شاعر هم روزگار است ایجاد می‌کند که این رضایت‌مندی به صمیمیت و برخورد صادقانه شاعر بازمی‌گردد. صمیمیت سیالی که در جان و جهان شعر ریشه دارد به خاطر آن است که روایت شاعر در این غزل صرفا روایتی سورئال و نمادین و مبتنی بر «کهن الگو» ها نیست، بلکه ملهم از واقعیتی تلخ به نام جنگ است. واقعیتی عینی و باورپذیر که شاعر در طول سال‌های دفاع مقدس از نزدیک شاهدش بوده است.
امتیاز دیگر این غزل تبعیت از دکلماسیون طبیعی کلام و نزدیکی زبان غزل به زبان گفتار است. پرهیز از «بیت محوری» و توجه به محور عمودی خیال و کلیت غزل به عنوان یک پیکره واحد و ارگانیک (اندام‌وار) از دیگر محاسن این غزل است که یکی از مولفه‌های غزل مدرن یا پیشروست.
به نظر می‌رسد که اگر این غزل برای تمرین چند صدایی (پلی فونی) راوی متکثر داشت، روایت جذاب‌تر و تاثیرگذارتر می‌شد. برای مثال خوب بود که بیت‌هایی نیز از زبان همسنگر راوی گفته می‌شد. اخوان در این مورد می‌گوید: «وقتی من در این شعرهای روایتی، کلامی را از قول گوینده نقل می‌کنم، این تفاوت دارد با آن جا که از قول نقال حرف می‌زنم. این آدم باید یک‌جور حرف بزند، نقال یک طور، گوینده شعر هم‌ طور دیگر.»
و حرف آخر … از آنجا که غزل فوق در شمار غزل های مدرن و پیشرو قابل تقسیم بندی ست، من در این نوشتار به جای آشکار ساختن مناسبات اثر با مؤلف که شیوه نقد سنتی ست، سعی خود را بیش تر بر خوانش و نقد عینی اثر گذاشتم؛ چرا که در «نقد عینی» اثر ادبی به عنوان پدیده‌ای قائم به ذات و مستقل مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد.
با آرزوی موفقیت‌ها و درخشش‌های بیشتر برای شاعر ارجمند و دوست داشتنی خدابخش صفادل.